متره و برآورد پروژه یکی از مهم‌ترین دانش‌هایی است که هر مهندس عمران باید با آن آشنا باشد. حتما در دوران تحصیل کتاب متره و برآورد یا جزوه متره و برآورد زیادی را مطالعه کرده‌اید. اما آیا می‌دانید منظور از متره و برآورد چیست ؟ همانطور که می‌دانید اعتباری که کارفرما برای پروژه در نظر می‌گیرد و دستمزدی که پیمانکار از کارفرما دریافت می‌کند هر دو بر اساس محاسبات متره و برآورد انجام می‌شود.

همچنین علاوه بر مهندسین دفتر فنی هر مهندس اجرایی که مدیریت یک پروژه را به عهده دارد، باید بداند چه فعالیت‌هایی دستمزد بیشتری برای پیمانکار دارد و با اهمیت‌تر است.

متره و برآورد چیست؟

اگر بخواهیم به این سوال پاسخ کوتاهی بدهیم باید بگوییم:

به محاسبه و اندازه گیری مقدار مصالح به کار رفته و مصرف شده در یک پروژه اجرا شده در قالب صورت وضعیت، متره گفته می‌شود.
محاسبه و اندازه گیری مقدار مصالح مورد نیاز برای اجرای یک پروژه به منظور پیش بینی بودجه مورد نیاز برآورد گفته می‌شود.

متره و برآورد پروژه

همانطور که گفتیم، معمولا به محاسبه مقدار مصالح مورد نیاز قبل از اجرای پروژه که پیمانکار برای انجام موضوع قرارداد تهیه کرده و تا زمان استفاده در کارگاه انبار می‌کند (مصالح پای کار)، برآورد گفته می‌شود که برای تخمین هزینه‌های انجام پروژه صورت می‌گیرد.

در واقع متره و برآورد تفاوتی در ساختار ندارند اما در زمان به کارگیری و دقت متفاوت هستند.

وقتی کارفرما قصد انجام پروژه‌ای را دارد به کمک مهندسین دفتر فنی خود یا مشاوری که استخدام کرده، هزینه‌های انجام پروژه را با توجه نقشه‌های اولیه، برآورد می‌کند. سپس با برگزاری مناقصه از پیمانکاران واجد صلاحیت دعوت می‌کند تا بر اساس برآورد صورت گرفته در مناقصه شرکت کنند.

مهندسین دفتر فنی پیمانکار نیز پس از خرید اسناد مناقصه، نقشه ها و برآورد را دوباره بررسی می‌کنند تا با توجه به توان مالی، نیروی انسانی، ماشین آلات و ابزاری که در اختیار دارند، قیمت خود را برای شرکت در مناقصه پیشنهاد دهند.

پس از این که پیمانکار توانست در مناقصه پیروز شود، کار اجرای پروژه شروع می‌شود. دفتر فنی پیمانکار آن چه که در پروژه انجام شده را با توجه به نقشه‌های اجرایی، متره کرده و در قالب صورت وضعیت به کارفرما ارائه می‌دهد تا بتواند پولی که هزینه کرده است و دستمزد خود را از کارفرما بگیرد.

متره چیست؟

تا اینجای مقاله در مورد متره و برآورد پروژه و تفاوتی که با یکدیگر دارند صحبت کردیم، اما شاید برای شما سوال پیش آمده باشد که در حالت کلی متره چیست و به چه معناست؟

در پاسخ باید بگوییم اگر کمی به کارهایی که در روز انجام می‌دهیم فکر کنید، متوجه می‌شوید که هر روز و در طی انجام کارهای روزمره، بدون آن که متوجه شوید، کارهای مختلفی را متره می‌کنید که برای مثال می‌توان به متره مالی، متره زمانی و متره مواد اشاره کرد که در ادامه به توضیح هر کدام می‌پردازیم.

هر کارمندی پس از دریافت حقوق ماهیانه خود، برای هزینه کردن آن برنامه ریزی کرده و به عبارتی آن را متره می‌کند تا دخل و خرج ماهیانه‌اش را تنظیم شود که به این محاسبه، متره مالی می‌گویند.
برای رفتن از منزل به محل کار یا سفر کردن احتیاج به برنامه ریزی زمانی داریم. با سنجش مسافت و سایر پارامترهای وابسته، میزان زمان مورد نیاز بدست خواهد آمد که به آن متره زمانی می‌گویند.
یک خانم خانه دار برای طبخ غذا نیاز به مواد اولیه با مقادیر مشخصی دارد. طبیعی است که میزان تلفیق صحیح این مواد باعث بالا رفتن کیفیت غذا می‌شود که این سنجش نوعی متره مواد است.
متره و برآورد ویژه مهندسی عمران نیز به همین ترتیب است با این تفاوت که این نوع محاسبات و تحلیل‌ها، در یک سری جدول‌های خاص انجام گرفته که جدول‌های صورت وضعیت نامیده می‌شود. از جمله این جدول‌ها می‌توان به جدول ریز متره، خلاصه متره، مالی، خلاصه مالی فصول و خلاصه مالی کل اشاره کرد.

مترور کیست؟

به افرادی که محاسبات متره و برآورد را انجام می‌دهند یعنی برآورد کنندگان مقادیر، مترور می‌گویند. کار مترور به دو دلیل زیر بسیار اهمیت دارد.

کارفرما بواسطه برآورد اولیه پروژه و با توجه به مبلغ تمام شده، اعتبار مورد نیاز پروژه را تأمین می‌کند پس اگر مترور در برآورد اولیه اشتباه کند، امکان به سرانجام نرسیدن پروژه وجود دارد. چراکه در صورت کم در نظر گرفتن هزینه اجرای کار، کمبود اعتبار و بودجه کارفرما اجازه اتمام کار را نمی‌دهد و در صورت زیاد در نظر گرفتن هزینه اجرای کار و کاهش بیش از 25 درصدی نسبت به مبلغ اولیه پیمان، پیمانکار می‌تواند پیمان را خاتمه دهد.
آنالیز و پیشنهاد قیمت و نوشتن صورت وضعیت در بخش پیمانکار بر اساس محاسبات مترور صورت می‌پذیرد. در واقع میزان پولی که پیمانکار از کارفرما می‌گیرد به دانش و تسلط مترور وابسته است. اگر چه یک مهندس دفتر فنی باید بیش از یک مترور در زمینه امور پیمان و قراردادها، مناقصات، شرایط عمومی و شرایط خصوصی پیمان بداند، اما مهندسی که مترور خوبی باشد به راحتی می‌تواند در این حوزه‌ها هم ورود کند.

اسناد و مدارک مورد نیاز برای تهیه متره

اسناد و مدارک مورد استفاده مترور که باید در پروژه‌های عمرانی با آن‌ها آشنایی کامل داشته باشد و بایگانی شوند:

1-قراردادهای پیمان
2-بخشنامه‌ها و دستور العمل‌های سازمان
3-صورت وضعیت‌های پیمان و تعدیل‌ها
4-مابه التفاوت‌ها و صورت جلسه‌ها
5-نامه‌های وارده و ارسالی
6-فهارس بهای سازمان مدیریت
7-نقشه‌ها
8-عکس‌ها ، نمودارها و جداول
9-گزارش‌های روزانه، هفتگی و ماهانه
10-گزارش نتایج آزمایشگاه
11-فاکتورها
12-آنالیز بهای قیمت‌ها

کاربرد مدارک موجود در بایگانی عبارت است از:

تهیه صورت وضعیت (مانند کارکرد، تعدیل، مابه التفاوت مصالح و قیر)
تهیه صورت جلسات
تهیه گزارش (مانند پیشرفت کار، نتایج آزمایشگاه)
اثبات ادعاها در مورد دیر کرد، حجم مصالح ورودی به کارگاه و غیره

متره باز و بسته

انواع متره با توجه به این که مصالح با چه واحدی و برای چه نیازی محاسبه می‌شوند، مطرح می‌شود که عبارتند از:

متره باز (تجزیه بها یا آنالیز بها)
متره بسته

متره باز

در قیمت‌های واحد پایه فهرست بها، هزینه تهیه کل مصالح، ماشین آلات، نیروی انسانی، بارگیری، بار اندازی، اتلاف مصالح، تهیه آب، سوخت، تعمیر و استهلاک ماشین آلات برای اجرای صحیح و کامل کارها طبق نقشه و مشخصات آمده است، بنابراین برای محاسبه مقادیر مصالح مصرفی در پروژه به روش متره بسته، تنها با داشتن واحدهای مربوطه، هزینه کار بدست می‌آید.

مثلا برای خاک برداری نیازی نیست که دستمزد راننده ماشین آلات، اجاره هر ساعت ماشین آلات نظیر بیل مکانیکی و کامیون، هزینه حمل خاک، سوخت و غیره محاسبه شود. چون در قیمتی که در فهرست بها برای هر متر مکعب خاک برداری در نظر گرفته شده است همه این موارد لحاظ شده است. تنها کافی است حجم خاک برداری را در قیمت آیتم خاک برداری مربوطه ضرب کرد.

اما متره به روش باز اینگونه نیست. یک فعالیت باید به جزئیات ریزی تقسیم شده و هر کدام آنالیز شود. در روش متره باز آنالیز و دسته بندی هر یک از موارد نیروی انسانی، ماشین آلات، مصالح و حمل به تفکیک در جداولی تنظیم می‌گردد.

سپس با اعمال قیمت واحد هر یک از اقلام تفکیکی و جمع جبری ردیف‌ها قیمت خالص هر فعالیت بدست می‌آید. پس از جمع قیمت‌های خالص هر فعالیت، قیمت خالص پروژه بدست می‌آید.

همانطور که مشخص است اگر به این قیمت، ضرایب مربوطه (ضریب بالا سری، ضریب پیشنهادی پیمانکار، ضریب ارتفاع، ضریب سختی کار) اعمال شود و حاصل با مبلغ تجهیز و برچیدن کارگاه جمع شود، قیمت کل پروژه به دست می‌آید.

معمولا از روش متره باز برای محاسبه هزینه اجرای یک فعالیت که در فهرست بها دیده نشده است استفاده می‌شود.

مثلا در فهرست بها برای کاشت میلگرد در بتن آیتمی در نظر گرفته نشده است. تمام مراحل اجرای کار شامل سوراخ کاری و تمیز کردن سوراخ، استفاده از میلگرد و چسب مخصوص را در قالب چهار عامل دستمزد نیروی انسانی، مواد و مصالح، ابزار و ماشین آلات و حمل تجزیه کرده و قیمت کاشت هر عدد میلگرد در بتن تعیین می‌شود.

خوب است بدانید که هر فهرست بها از چند فصل و هر فصل از چندین ردیف تشکیل شده است.

در هر ردیف شرح فعالیت مورد نظر و بهای واحد آن، توسط سازمان برنامه و بودجه تعیین شده است. برآورد نهایی یک فعالیت از جمع مبلغ ردیف‌های فهرست بهای پایه بدست می‌آید.

حالا اگر تمام این ردیف‌ها را با یکدیگر جمع کنیم فهرست بهای تجمیعی راه و باند بدست می‌آید.

اما اگر طبق بخشنامه سرجمع تمام هزینه‌های اجرای یک پروژه را که شامل گودبرداری ، اجرای فونداسیون ، اجرای اسکلت سازه ، سفت کاری ، نازک کاری و غیره را طبق جدول فهرست بهای‌ پایه جمع کرده و بر مقدار متراژ زیر بنای پروژه تقسیم می‌کنیم تا مبلغ انجام کار برای هر متر مربع پروژه به دست آید، قیمت هر متر مربع پروژه در قراردادهای سرجمع به دست می‌آید.

متره بسته

در متره بسته مقادیر کارها را با توجه به واحدهای مورد نیاز و براساس ترتیب ردیف‌ها و فصول فهرست بهای مورد استفاده، از روی نقشه‌ها و اسناد پیمان برای هر بخش محاسبه و در جدول‌های ریز متره وارد می‌کنند.

اگر بخواهیم کمی ساده‌تر بیان کنیم باید بگویم، متره بسته برای پروژه‌هایی کاربرد دارد که قیمت آن‌ها بر اساس فهرست بهای منتشر شده از طرف سازمان برنامه و بودجه هست.

مثلا پروژه‌ای با قیمت‌های مندرج در فهرست بها ابنیه سال 99 برآورد شده که این فهرست بها منضم به پیمان است. پس دستمزد تمام کارهایی که پیمانکار در پروژه انجام می‌دهد با توجه به قیمت‌های این فهرست بها و ضرایب پیمان به پیمانکار پرداخت خواهد شد. محاسبه مقادیر مصرفی این کار در زمان برآورد و اجرای پروژه بر اساس متره بسته است.

در متره بسته مهم نیست که هزینه نیروی انسانی مورد نیاز و ماشین آلات برای خاک برداری چه قدر است. مهندس دفتر فنی فقط حجم عملیات خاکی را محاسبه کرده و به ازای هر متر مکعب آن پول می‌گیرد. لازم به ذکر است به بهای واحد ذکر شده در مثال بالا، ضرایب بالاسری، جز‌ء فصل، منطقه، طبقات و غیره هم که در پیمان دیده شده تعلق می‌گیرد.

جدول ریز متره

در متره بسته مقدار کار هر ردیف فهرست بها توسط جدول ریز متره محاسبه می‌شود. برای مثال میلگردهای یک ساختمان بتنی را در نظر بگیرید، محاسبه وزن میلگردهای استفاده شده در فونداسیون، ستون‌ها، تیرها و غیره در جدول ریز متره است. این جدول بسته به نوع کاری که قرار است محاسبه شود متفاوت است. مثلا جدول ریز متره کارهای فولادی با کارهای خاکبرداری متفاوت است.

به کمک جدول ریز متره حجم هر فعالیت انجام شده در پروژه را بدست می‌آورند. مثلا محاسبه می‌شود چه قدر میلگرد برای فونداسیون، چه قدر میلگرد برای ستون و چه قدر میلگرد برای تیرها مصرف شده است.

جدول خلاصه متره

در جدول ریزمتره مثال بالا در مورد ساختمان بتنی، مقدار میلگرد فونداسیون، مقدار میلگرد ستون‌ها و تیرهای هر طبقه محاسبه شد. اگر همه میلگردهای مصرفی را از نوع AIII و با قطر بیش از 20 میلی متر فرض کنیم، پس آیتم آن‌ها در فهرست بها یکسان است.

برای خلاصه نویسی و فهم بهتر، تمام مواردی که در جدول ریز متره محاسبه شده و به این آیتم مربوط است را در جدول خلاصه متره یک جا جمع کرده و می‌نویسیم. با این کار متوجه می‌شویم که در مجموع چه قدر میلگرد با مشخصات درج شده در این ردیف فهرست بها، مصرف شده است.

یعنی مقدار میلگردی که در فونداسیون و بخش‌های مختلف اسکلت استفاده شده است در جدول ریز متره با جزئیات محاسبه شده و مقدار میلگرد نهایی در جدول خلاصه متره نوشته می‌شود.

با یک نگاه به جدول خلاصه متره متوجه می‌شوید که هر آیتم چه مقداری دارد. برای این که بفهمیم این مقدار از کجا آمده باید به سراغ جداول ریز متره برویم.

جدول مالی

مقادیر به دست آمده در جدول خلاصه متره را در جداول مالی وارد کرده و در قیمت‌های واحد پایه که معمولا از فهرست بهای واحد پایه رشته مربوط استخراج می‌شود، ضرب نموده تا قیمت هر آیتم به دست آید.

از جمع جبری قیمت آیتم‌ها، قیمت کل هر فصل بدست آمده که با انتقال هر یک از قیمت‌های فصل به برگه خلاصه فصول، قیمت خالص پروژه حاصل می‌شود.

اگر به این قیمت، ضرایب مربوطه (ضریب بالاسری، ضریب پیشنهادی پیمانکار، ضریب منطقه‌ای، ضریب ارتفاع و غیره) ضرب شود و سپس با مبلغ تجهیز کارگاه جمع گردد قیمت کل پروژه به دست می‌آید.

فرمول های متره و برآورد

به طور کلی متره و برآورد فرمول خاصی ندارد. چهار عمل اصلی جمع، ضرب، منها و تقسیم برای محاسبه طول، محیط، مساحت و وزن یک آیتم به کار می روند. وقتی واحد محاسبه مقدار یک فعالیت مشخص شد، محاسبه مقادیر کار به توان ریاضی، مهندسی و تجربه شخصی مترور بستگی دارد که بتواند به بهترین شکل محاسبات مربوطه را انجام دهد. در ادامه واحدهای مهم فهرست بها را با مثال ذکر می‌کنیم.

متر مکعب مانند عملیات خاک برداری، خاکریزی‌ها، بتن ریزی، سنگ چینی، شفته ریزی

متر مربع مانند اندودهای مختلف داخلی و خارجی، کاشی کاری، عایق کاری، سقف تیرچه بلوک، طاق ضربی، شیشه، آسفالت، نما سازی

متر طول مانند قرنیزها، انواع لوله کشی‌ها، واتر استاپ

وزن مانند عملیات فلزی، آرماتور بندی، سیمان

عدد مانند ادوات برقی، لوازم بهداشتی

ترکیب دو واحد مانند متر مکعب/کیلومتر برای حمل مصالح حاصل از خاکبرداری و تن/کیلومتر برای حمل مازاد بر 30 کیلومتر در فصل حمل و نقل

تفاوت صورت وضعیت و برآورد چیست؟

تا به اینجا دیدیم که متره و برآورد تفاوتی در ساختار ندارند. برآورد پیش از اجرای پروژه به منظور تعیین بودجه مورد نیاز انجام شده و متره در قالب صورت وضعیت پس از اجرای بخشی از پروژه به منظور محاسبه دستمزد پیمانکار انجام می‌شود. در واقع برآورد و صورت وضعیت دو فرق عمده دارند:

برآورد محاسباتی است که قبل از اجرای کار جهت شرکت در مناقصه انجام می‌شود ولی صورت وضعیت محاسباتی است که در حین اجرای کار انجام می‌شود.

برآورد توسط دستگاه مناقصه گذار در واحد فنی کارفرما یا مشاور ارائه می‌گردد ولی صورت وضعیت توسط پیمانکار تهیه و ارائه می‌شود.